સુધારાની શરુઆત એક ઉત્સવની ખેદજનક અવસ્થા

–હીમાંશી શેલત

જો ભારે હૈયે વીદાય આપી, આંખો ભીની થઈ ગઈ અને આવતે વર્ષે વહેલા પધારજોનાં નીમન્ત્રણો પણ અપાયાં. એમના પ્રત્યેના આપણા ભક્તીભાવમાં અને પ્રેમમાં કશી ઓટ નથી એટલું સાબીત થઈ ગયું. આપણે એમને વાજતેગાજતે લાવ્યાં અને એવી જ ધામધુમથી વીદાય કર્યાં. એમની હાજરીના દસેય દીવસ પ્રસાદ, આરતી, ઘીના દીવા, શણગાર બધું – આર્થીક સ્થીતી અનુસાર – કર્યું.

– પછી શું થયું ?

વળતી સવારે એ નદીકીનારે અવળસવળ પડેલા દેખાયા. અસહાય અવસ્થામાં, ન પુજનઅર્ચન, ન માનપાન. કેવળ હડસેલા અને પાણીમાં ધકેલવાનો રઘવાટ. ખરેખર તો ત્યારે આંખ ભીની થવી જોઈતી હતી અને હૈયું પણ ભારે થવું જોઈતું હતું. નદીકીનારે સુચના હતી, પ્લાસ્ટીકની થેલીઓ પાણીમાં ન નાખવાની. છતાં નાદાન પ્રજા ફુલોને થેલીઓ સમેત જળમાં પધરાવતી હશે ને તે ફુગ્ગા જેવી એ થેલીઓ આમતેમ અટવાતી હતી. નદી લાચારીથી આ બેશરમ વહેવાર જોઈને જાણે વહેતી જ અટકી ગઈ હતી. આપણે જળમાં નહીં; જળનું જ વીસર્જન કરવા બેઠા છીએ ત્યાં શું કહેવાનું !

આ મુર્તીઓની દયનીય દશાથી વ્યાકુળ બનેલા થોડા લોકો ચીન્તન–ચર્ચામાં પડ્યા. માટીની મુર્તીઓ જ રાખવાની હતી અને આ ઓગળે નહીં એવી પીઓપીની ક્યાંથી આવી ? પરવાનગી જ ન અપાયને ? અને આ મુર્તીના કદનો કોઈ નીયમ તો હોય ને ? મોટી પ્રતીમા હોય તો મોટો લાભ થાય, એવું ? બેદરકારી કોની એ પહેલાં નક્કી કરો, પછી જવાબ માગો. કોણ, કોને, ક્યારે, શું પુછશે, એ તો શ્રીજી સીવાય કોઈને ખબર નથી. ગણેશોત્સવ પછીનું આ વાસ્તવદર્શન અને એ દર્શનનો આ વીષાદ. જનસમુદાયને સમજાવવાની બે રીત છે : એક તો અનુરોધની, વીનન્તીની, તર્કયુક્ત દલીલની કે ધાર્મીક દબાણની. આ વખતે કેટલાંક અખબારોએ આ જવાબદારી પુરી સજગતાથી સંભાળી એ યાદ કરવું પડે. પણ અનુરોધ સાંભળે એવી આ પ્રજા ક્યાં ?

બીજી રીત છે કાયદાના કડક પાલનની. કાયદાનો ભંગ થશે તો એ આપત્તીજનક બનશે એવા ડરને પગલે આવેલી શીસ્ત. સ્વયંભુ શીસ્તપાલન માટે જે પ્રજા જાણીતી નથી; એને માટે કાયદાનો દંડ ઉગામવો પડે. આપણે ઠોઠ છીએ; કારણ કે આપણને પાઠ ભણાવનારાંઓને આપણે ક્યારેય ગમ્ભીરતાથી સાંભળ્યા નથી. અને હવેનાં શીક્ષકો તો સરખું ભણાવતાંય નથી અને મારની બીક તો સાવ જતી જ રહી છે ! વર્ષોવર્ષ આપણે ગણેશપ્રતીમાની દુર્દશા જોતાં રહીએ છીએ; પણ છે ક્યાંયે ભક્તો કે સન્તો, કે બાપુઓ કે મૈયાઓ, કે સંસ્કારપુરુષો કે ધર્મપુરુષો, જેમનાં હૈયાં આ દૃશ્યોથી એટલાં ભડકે બળે કે સહુ એકઠાં થઈને ઘેલી પ્રજાનું આ બેહુદું વર્તન અટકાવે ? કોઈ પણ ઉત્સવની આટલી ખેદજનક અવદશા થાય ત્યારે પાયાથી પરીવર્તન કરવું પડે, અને એ માટે જો આ બધાં આગળ નહીં આવે તો કોણ આવશે ?

ખરેખર તો આ પ્રદેશને એવા સંસ્કૃતી–અગ્રેસરોની આવશ્યકતા છે જે આપણા પ્રત્યેક ઉત્સવને પર્યાવરણ સાથે જોડી આપે. પર્યાવરણ સન્દર્ભે કેવળ ચીન્તીત થયાથી અથવા જે માઠી સ્થીતી છે એનું વીશ્લેષણ કર્યાથી, દહાડા નહીં વળે. દુર્દશા અટકાવવા તત્કાલ શું કરવું ઘટે એ વીચારી એનો એટલી જ ઝડપથી અમલ કરવો પડે. જેમ કે પ્લાસ્ટીકની જે થેલીઓ પર પ્રતીબન્ધ છે એ બજારમાં આવે છે જ શી રીતે? સુધરાઈ શું કરે છે ? નીયમભંગ કરનારને દંડ થાય છે કે નથી થતો ? આ તો એક નાનકડો દાખલો.

જો ધાર્યું હોત તો ગણેશોત્સવને સમ્પુર્ણપણે સ્વચ્છતા અભીયાન સાથે જોડી શકાયો હોત. આ દેશના પ્રત્યેક નાગરીકને વડાપ્રધાનનો એક મુદ્દો જચી ગયો છે અને તે સ્વચ્છતા અભીયાનવાળો. બીજો વીકાસ તો જ્યારે જોવા મળશે ત્યારે. અસહ્ય ગન્દકીમાંથી થોડી ઘણી ચોખ્ખાઈ તરફ જઈ શકાય તોયે મોટો વીકાસ. એકાદ દૃષ્ટીસમ્પન્ન મહાનાયકે પર્યાવરણને કેન્દ્રમાં રાખી ગણેશભક્તીનો પ્રચાર કર્યો હોત, પીઓપીની મુર્તીઓ ક્યાંય ન સ્થપાય એની તકેદારી રાખવાનું માથે લીધું હોત, ફુલોનો અને અન્નનો બગાડ ન થાય એવી પ્રતીજ્ઞા ગણેશમંડપમાં જ દર્શને આવનાર સહુ પાસે લેવડાવી હોત, વીસર્જનના સરઘસમાં ફટાકડા ન ફોડીને, અને ડીજે પર ‘પાર્ટી અભી બાકી હૈ’નો ઘોંઘાટ ગૌરીપુત્રને ન સંભળાવી, અવાજપ્રદુષણ રોકવાનો નીર્ણય જાહેર કરાવ્યો હોત તો ? તો એક પ્રકારની જાગરુકતાની હવા તો બન્ધાઈ હોત. કશું રાતોરાત સુધરી ન જાત, છતાં સભાનતાની દીશામાં એકાદ પગલું ભરાયું હોત. ગામ, શહેર અને મહાનગરમાં અગણીત મંડળો અને સંગઠનો છે. આ નાનાં જુથોને ભેગાં કરીને પર્યાવરણલક્ષી કાર્યક્રમો થઈ જ શક્યાં હોત, જરુર પડે આયોજકોની અને નેતૃત્વની. રાજકીય વ્યક્તીત્વો હવે આ પ્રકારના નેતૃત્વ માટે ખપનાં નથી. વળી અહીં કશું લેવાની અને લાભની વાત નથી, આ તો આપવાની તમન્ના હોય એ જ આગળ આવી શકે. આપણાં ધાર્મીક પ્રતીષ્ઠાનો અને એની સાથે સંકળાયેલી વ્યક્તીઓ આવું અભીયાન કેમ ન ચલાવી શકે ?

એ સાચું કે કેટલેક ઠેકાણે ગણેશોત્સવ નીમીત્તે રક્તદાન કે અન્નદાન જેવા અથવા અન્ય સંસ્કારલક્ષી કાર્યક્રમોનાં આયોજન થયાં; પરંતુ આ ભરમારમાં સ્વચ્છતા અને પર્યાવરણને કેન્દ્રમાં રાખીને ભાગ્યે જ કશું થયું. દમ્ભ અને દેખાડા હવે આપણા લોહીમાં ભળી ગયા છે. સમ્બન્ધમાં, ભક્તીમાં કે પ્રશસ્તીમાં ધનની જ આણ વરતાય છે. તમામ ઉત્સવોમાં ચડસાચડસી અને દેખાદેખી, વરવી સ્પર્ધા અને બેફામ ખર્ચા. સરવાળે ધાર્મીક અને સામાજીક ઉત્સવોમાં હસ્તક્ષેપ જરુરી બન્યો છે. કોણ કરી શકે આ હસ્તક્ષેપ ?

જો કોઈ જાગ્રત નાગરીકો એકઠાં મળીને આવું કરવા જશે તો એમને ‘સેક્યુલર રેશનાલીસ્ટ’ની ગાળ ખાવી પડશે, જો પર્યાવરણચાહક આવો પ્રયત્ન કરશે તો એને અવ્યવહારુ અને તરંગી ગણી બાજુ પર ખસેડી દેવામાં આવશે, રાજકીય પક્ષોના કોઈ આગેવાનો આ કરવા રાજી થવાનાં નથી. કારણ કે પ્રજાને નારાજ કરવાનું એમને પાલવે એમ નથી. કાયદાનું પાલન કરાવનાર વહીવટીતન્ત્રની તો મથરાવટી જ મેલી છે. આજ સુધીમાં ઉજળા હીસાબો એની પાસેથી મળ્યા હોય એવા દાખલા ઓછા. તો આ હસ્તક્ષેપ કોઈકે તો કરવો પડશે ને ?

ત્યારે આવે છે ધાર્મીક વ્યક્તીત્વોનું નામ આગળ. પ્રજાના સજગ અને સભાન વર્ગના પ્રતીનીધીઓ તરીકે આપણે એમને આગ્રહ કરીએ કે પ્રજાના આ બેજવાબદાર અને નીર્લજ્જ વર્તન વીશે તેઓ એમનો સ્પષ્ટ અને ઉગ્ર અભીપ્રાય જાહેર કરે. એમનાં પ્રવચનો અને કથાસપ્તાહો ગણેશજીની આમન્યા શી રીતે જળવાય એની રજુઆતથી આરંભાય. ધર્મ સમ્બન્ધીત બાબતે પહેલ ધર્માચાર્યો દ્વારા થવી જ જોઈએ. આ એમનું સામાજીક ઉત્તરદાયીત્વ છે એ યાદ દેવડાવવાનું ન હોય. જો એમનાથી આ પડકાર નહીં ઝીલાય તો અન્ય કોઈ તો આ કરી શકવાનું નથી એ સાફ બાબત છે. જો સમાજ પાસેથી ઘણું ઘણું લેવાય; તો થોડું આપવુંયે પડે !

એક તરફ વાતેવાતે ધાર્મીક લાગણી દુભાઈ જાય, અને બીજી તરફ ધર્મ સાથે જોડાયેલા ઉત્સવ વખતે પ્રકૃતી, ધર્મ, સભ્યતા, તમામનો અનાદર. છે ને અજબ ખેલ !

–હીમાંશી શેલત

ગુજરાતી દૈનીક ‘દીવ્ય ભાસ્કર’ (તારીખ : 9 ઓક્ટોબર, 2015)ના અંકમાંથી, લેખીકા અને પ્રાધ્યાપીકા ડૉ. હીમાંશી શેલતનો આ લેખ, લેખીકાના અને ‘દીવ્ય ભાસ્કર’ના સૌજન્યથી સાભાર..

લેખીકાસંપર્ક : ડૉ. હીમાંશી શેલત, ‘સખ્ય’ ૧૮, મણીબાગ, અબ્રામા–૩૯૬ ૦૦૭ જીલ્લો : વલસાડ. ફોન : 02632 – 227 260/ 227 041

નવી દૃષ્ટી, નવા વીચાર, નવું ચીન્તન ગમે છે ? તેના પરીચયમાં રહેવા નીયમીત આ રૅશનલ બ્લોગ https://govindmaru.com/  વાંચતા રહો. દર શુક્રવારે નવો લેખ મુકાય છે. તમારી મહેનત ને સમય નકામાં નહીં જાય તેનું ધ્યાન રાખીશ…

અક્ષરાંકન : ગોવીન્દ મારુ, 405, સરગમ સોસાયટી, કાશીબાગ, નવસારી કૃષી યુનીવર્સીટીના પહેલા દરવાજા સામે, વીજલપોર રોડ, નવસારી. પોસ્ટ : એરુ એ. સી. – 396 450 જીલ્લો : નવસારી સેલફોન : 9537 88 00 66 ઈ.મેઈલ : govindmaru@yahoo.co.in

પ્રુફવાચન સૌજન્ય : ઉત્તમ ગજ્જર – uttamgajjar@gmail.com

પોસ્ટ કર્યા તારીખ : 26/08/2016