સત્યની શોધ અને સ્વીકાર: ભાગ– 5

ધર્મશાસ્ત્ર અને સમાજશાસ્ત્ર

થોડા દાયકાઓથી હીન્દુત્વવાદીઓને અવારનવાર બોલતા સાંભળ્યા છે કે હીન્દુ ધર્મ એ માત્ર ધર્મ નથી, જીવનપદ્ધતી છે. ‘અ વૅ ઓફ લાઈફ’ છે. ઘણા જૈનો પણ આવું જ કહે છે. હકીકતમાં દરેક ધર્મના અનુયાયી પોતાના ધર્મ વીશે આવું કહી શકે છે.

ખરા અર્થમાં જોઈએ તો આ સમાજશાસ્ત્રની વ્યાખ્યા થઈ. સમાજશાસ્ત્ર એટલે જે તે લોકસમુદાયની જીવનપદ્ધતી ‘અ વૅ ઓફ લાઈફ.’ એમાં સમાજના નીતીનીયમો, વહેવારો, તહેવારો, પ્રથાઓ, માન્યતાઓ વગેરે બધાંનો સમાવેશ થાય છે. બીજી રીતે કહીએ તો ધર્મમાંથી આત્મા, પરમાત્મા, પરલોક જેવી રહસ્યમય વાતો કાઢી લેવામાં આવે તો ધર્મ અને સમાજશાસ્ત્ર વચ્ચે ખાસ ફરક રહેતો નથી. આ નાનકડી પણ સાચી વાત સ્વીકારવી ધર્મચુસ્તો માટે અઘરી હશે.

શાળામાં ભણાવવામાં આવતો સમાજશાસ્ત્રનો વીષય ઘણો અલગ છે. એમાં ઉપર જણાવેલ બાબતોનો સમાવેશ થતો નથી, બલકે ઈતીહાસ, ભુગોળ અને નાગરીકશાસ્ત્ર ભણાવાય છે. ભુગોળ તદ્દન સ્વતંત્ર વીષય હોવા છતાં; એના મર્યાદીત વ્યાપને લીધે શીક્ષણખાતાએ એને સમાજશાસ્ત્રનો ભાગ બનાવી દીધો છે. ઈતીહાસ સમાજશાસ્ત્રનો ભુતકાળ છે. ભણનારને ભાગ્યે જ ગમતો વીષય નાગરીકશાસ્ત્ર (સીવીક્સ) સાચા અર્થમાં સમાજશાસ્ત્ર છે. એમાં સમાજરચના, વ્યવસ્થાતંત્ર, શાસનતંત્ર, નાગરીકોના અધીકાર અને જવાબદારીઓ વગેરે ઘણી બાબતોની ઝીવટભરી છણાવટ કરેલી હોય છે. સમાજશાસ્ત્રની બીજી બાબતો સમજી શકાય એવાં કારણોસર ભણાવવામાં નથી આવતી.

માણસ સામાજીક પ્રાણી છે. સમુહમાં તે શાન્તી, સહકાર અને સલામતીથી રહી શકે એટલા માટે સદાચાર(સદ્ + આચાર)ના કેટલાક નીયમો હોવા જરુરી છે. (સદાચારની વ્યાખ્યામાં નૈતીકતા, પ્રામાણીકતા, કર્તવ્યનીષ્ઠા વગેરે ઘણું સમાયેલું છે.) રાજાશાહીમાં કોઈ સ્થીર કાયદા નહોતા એટલે સમાજના નીતીનીયમોનું ત્યારે વીશેષ મહત્ત્વ હતું.

દરેક સમાજ, ધર્મના નેજા હેઠળ પોતાના નીતીનીયમો જાતે બનાવતો હતો. જેને આપણે પ્રથા કે પરમ્પરા કહીએ છીએ. દરેક સમાજે એમના નીતીનીયમોમાં પોતાની સમજ મુજબ ‘દૈવી ન્યાયનો’ ભરપુર ઉપયોગ કર્યો હતો. દૈવી ન્યાય એટલે ઈશ્વરનો ન્યાય ઉપરાંત શાસ્ત્રોના અને ઈશ્વરના નામે સમાજના એક ચોક્કસ વર્ગને ન્યાય તોળવાનો અપાયેલો અધીકાર.

હવે લોકશાહીનો સમય છે. આપણે લોકશાહીથી ટેવાઈ ગયા છીએ; પણ એની ખાસીયતો વીશે ખાસ વીચાર કરતા નથી. લોકશાહીની એક ખાસીયત છે એની ન્યાયપદ્ધતી, જે સ્પષ્ટ કાયદા પ્રમાણે કામ કરે છે. સરકારે બનાવેલ નીયમો પ્રથા નહીં; પણ કાયદો કહેવાય છે.

દેશના કાયદા અને સામાજીક પ્રથાઓનો મુળ હેતુ એક જ છે. ‘નીયમનો ભંગ કરનારને યોગ્ય સજા થવી જોઈએ, એનો ભોગ બનનારને વળતર મળવું જોઈએ અને નબળાનું રક્ષણ થવું જોઈએ.’ છતાં આ બન્ને વચ્ચે કેટલાક મહત્ત્વના તફાવત છે. અમુક અપવાદ બાદ કરતાં, દેશના કાયદા બધા નાગરીકોને સમાન રીતે લાગુ પડે છે. સાર્વભૌમ દેશમાં કોઈપણ નાગરીક કાયદાથી ઉપર ન હોઈ શકે. દેશના કાયદા સાથે કોઈ સામાજીક નીયમ અસંગત થતો હોય તો એ સામાજીક નીયમ અમાન્ય/ ગેરકાયદે ઠરે છે. સૌથી અગત્યનો તફાવત છે ન્યાયપદ્ધતીનો.

સામાજીક ન્યાય ક્યારેક પંચ પરમેશ્વર જેવો હોય છે તો ક્યારેક તે ખાસ પંચાયત જેવો હોય છે. મોટેભાગે તે ‘જેની લાઠી; તેની ભેંસ’ જેવો હોય છે. ઘણીવાર ધર્મગ્રંથો આધારીત પણ ન્યાય કરવામાં આવે છે.

લોકશાહી દેશોની ન્યાયપદ્ધતી તર્ક, પુરાવા, સાબીતી, સાક્ષીઓ વગેરે આધારીત હોય છે. નવી માહીતી કે સબુત સામે આવે તો ન્યાયતંત્રનું ત્રાજવું ફરી શકે છે. એમાં કોઈ ધર્મગ્રંથ કે પરમ્પરાનો ઉપયોગ કરવામાં આવતો નથી. જે દેશોમાં વધારે પ્રામાણીકતા છે એનો યશ ત્યાંના વધારે કડક કાયદા અને એમના ચુસ્ત અમલને આભારી છે. કાયદાપાલન પરથી લોકશાહી કેટલી વીકસીત છે એનો ખ્યાલ આવે છે.

જે દેશોમાં હજી પણ ધર્મગ્રન્થને આધારે ન્યાય તોળાય છે, નીર્દોષોને નાની અમથી વાત માટે મારી નાંખવામાં આવે છે એ દેશના નાગરીકોની હાલત જે જાણે છે તેઓને આપણી ભ્રષ્ટ થયેલી ન્યાયપદ્ધતી પણ સારી લાગશે. જ્યારે લોકશાહી પરીપક્વ થશે અને ન્યાયપ્રક્રીયામાંથી ભ્રષ્ટાચાર ઓછો થશે ત્યારે બધાને એની ગુણવત્તા સમજાશે.

દરેક દેશનું બંધારણ એ દેશના બધા કાયદાઓનું જન્મદાતા છે. દેશવીદેશના બંધારણ ઘડનારી બધી વ્યક્તીઓ કાબેલ અને બુદ્ધીશાળી હતી. આ બધા લોકોએ પોતપોતાના દેશના કાયદા ઘડતી વખતે ક્યાંયે ધર્મગ્રંથો કે દૈવી ન્યાયનો આશરો લીધો નથી. કાયદાનું અર્થધટન કરનાર ન્યાયાધીશ પણ દૈવી ન્યાયનો આશરો લેતા નથી.

શીસ્તબદ્ધ સમાજરચના માટે ઝડપી, નીષ્પક્ષ અને પારદર્શક ન્યાય પક્રીયા જરુરી છે. જો સમયસર અને વાજબી ન્યાય ન મળે તો ન્યાયતંત્ર પરથી લોકોનો વીશ્વાસ ઉઠી જાય છે. ન્યાયપ્રક્રીયામાં જો લાગવગ, રુશવત, ધાકધમકી જેવી રીતો અજમાવવામાં આવે તો યોગ્ય ન્યાય ન થાય. આ સત્ય બધાનું જાણીતું અને અનુભવેલું છે.

દૈવી ન્યાયની માન્યતા પુનર્જન્મ સાથે સંકળાયેલી હોવાથી તે વીલમ્બીત છે. એના ચુકાદા સમજી શકાય એવા સ્પષ્ટ નથી હોતા. આવા વીલમ્બીત, અસ્પષ્ટ, અનીશ્વીત, દૈવી ન્યાયને ભરોસે બેસી રહેવાથી દેશ ચલાવી ન શકાય. દૈવી ન્યાય વીશે બીજો પણ એક સવાલ છે. વ્યવહારમાં જેને  લાગવગ કે ખુશામત કહેવાય એવી, સ્વાર્થ માટે કરવામાં આવતી પ્રાર્થના, પુજા વગેરે દૈવી ન્યાયને એમના હીતમાં પ્રભાવીત કરતી હશે ? જો કરતી હોય તો દૈવી ન્યાયમાં બાધા નાંખવી યોગ્ય નહીં; પણ અનૈતીક ગણાય. અને જો પ્રભાવીત ન કરતી હોય તો સ્વાર્થપ્રેરીત પ્રાર્થના નીરર્થક બને છે.

જેમાં પોતાનો સ્વાર્થ ન હોય એવી ની:સ્વાર્થ, નીર્દોષ, માનવહીતની પ્રાર્થના કેટલા લોકો કરતા હશે ?

બંધારણ આપણું સૌથી અગયનું શાસ્ત્ર છે. એમાં ક્યાંયે દૈવી ન્યાયની વાત નથી. એટલું જ નહી, અન્ધશ્રદ્ધા ફેલાવવાને ગુનો ગણવામાં આવે છે. છતાં પ્રસાર માધ્યમો અને ધાર્મીક સમ્પ્રદાયો છુટથી અન્ધશ્રદ્ધા ફેલાવ્યે રાખે છે.

વીકસીત લોકશાહી દેશોમાં ધર્મ અને રાજકારણને અલગ રાખવામાં આવ્યા છે એનું કારણ સમજી શકાય એમ છે. ધર્મ જ્યારે રાજકારણમાં ભળે છે ત્યારે એના શાં પરીણામો આવે છે તે આપણે સર્વત્ર જોઈએ છીએ અને અનુભવીએ છીએ

લોકશાહી રાજ્યવ્યવસ્થા વીચારનારા મહાનુભાવોએ બધા માટે સ્વતંત્રતા અને સમાનતાનું સામાજીક સત્ય શોધ્યું છે. એ સત્યનો સ્વીકાર કરી એને અમલમાં  મુકનારાઓએ  પોતાના દેશનું બંધારણ ઘડ્યું છે. કાયદાના આ ઘડવૈયા શ્રદ્ધાળુ હતા કે નહોતા એ અગત્યનું નથી. તેઓ વીદ્વાન હતા, દીર્ધદૃષ્ટા હતા, દેશબાંધવ–પ્રેમી હતા અને સત્યને સ્વીકારનારા હતા.

આજે દરેક ક્ષેત્રમાં જે ભ્રષ્ટાચાર દેખાય છે તે નૈતીકતા અને પ્રામાણીકતાના અભાવનું નગ્ન સ્વરુપ છે. આ નવું નથી અને બહારથી આવેલું નથી. આપણી જ ઘરેલું પેદાશ છે. આજે પ્રસાર માધ્યમોને લીધે બધું જલદી પ્રકાશમાં આવે છે. પહેલાં એ શક્ય નહોતું એટલે ઘણું ઢંકાઈ રહેતું.

મોટા ગજાની અપ્રામાણીકતા અને અનૈતીકતા પ્રમાણમાં ઓછા લોકો કરે છે. છતાંયે, લગભગ બધા માણસો થોડેઘણે અંશે બધું કરે છે. અછતમાં રોકડી કરી લેવી કે કોઈની મજબુરીનો લાભ લેવો વગેરે અનૈતીક ગણાય. બધે જ દેખાતી આવી અપ્રામાણીકતા અને અનૈતીકતાનું કારણ શું ?

નૈતીકતા અને પ્રામાણીકતાનું ક્ષેત્ર હમ્મેશાં ધર્મશાસ્ત્ર અને સમાજશાસ્ત્ર હસ્તક રહ્યું છે. બીજા કોઈપણ વીષયોને (શાસ્ત્રોને) માણસની નૈતીકતા/પ્રામાણીકતા સાથે જરાપણ નીસબત નથી. સમાજશાસ્ત્રના મુખ્યભાગ એવા સુવ્યવસ્થીત કાયદા તો થોડા દાયકાઓથી જ અસ્તીત્વમાં છે. જ્યારે ધર્મ તો હજારો વરસોથી લોકમાનસ પર રાજ કરે છે. જુદાં જુદાં નામે અને સ્વરુપે તે આખી દુનીયામાં પ્રસરેલો છે. આટલા લાંબા એકચક્રી શાસન પછી પણ ધર્મ માણસને માત્ર આંશીક રીતે જ પ્રામાણીક બનાવી શક્યો છે. એને જરુર કોઈ મર્યાદા નડે છે. આ સત્યને સ્વીકારવું રહ્યું. એની પાછળના કારણ શોધવા એ સત્યની શોધ હશે.

દૈવી ન્યાય જો વાસ્તવીકતા નહીં; પણ એક કલ્પના માત્ર હોય તો ? બંધારણના ઘડવૈયા અને લોકશાહી ન્યાયતંત્રે દૈવી ન્યાયને અપ્રસ્તુત ગણ્યું છે. તે ઉપરાન્ત સરેઆમ અનૈતીકતા કે અપ્રામાણીકતા આચરનાર ભ્રષ્ટાચારીઓ પણ ઉંડે ઉંડે એવું જ માને છે એટલે તો તેઓ ખોટું કરતાં અચકાતા નથી ! જો દૈવી ન્યાય અપ્રસ્તુત હોય અને એને સ્વીકારીએ નહીં તો ઘણા નવા પ્રશ્નો ઉભા થાય છે. આવા પ્રશ્નોના ઉત્તર મેળવવા પૌરાણીક ગ્રન્થોમાં નહીં; પણ આજની વૈજ્ઞાનીક સમજ અને સાધનો કામે લગાડી એનો વીકલ્પ શોધવો જોઈશે. સહીયારો પ્રયત્ન કરીશું…? બીજી વાર…

–મુરજી ગડા

લેખક સમ્પર્ક:

શ્રી મુરજી ગડા, 1–શ્યામ વાટીકા સોસાયટી, વાસણા રોડ, વડોદરા – 390 007 ફોન: (0265) 231 1548 સેલફોન: 97267 99009 ઈ–મેઈલ:mggada@gmail.com

કચ્છી જૈન સમાજ, અમદાવાદનું મુખપત્ર ‘મંગલ મન્દીર’માસીકના ૨૦૧૧ના જુન માસના અંકમાં પ્રકાશીત થયેલો લેખકનો આ લેખ, લેખકશ્રીની પરવાનગીથી સાભાર…

♦●♦●♦સુજ્ઞ વાચકો જોઈ શક્યા હશે કે, મારા બ્લોગના હોમ–પેઈજ પર મથાળે આગલા બધા જ લેખોની પીડીએફ, વર્ષવાર ગોઠવીને મુકી છે. જેથી, આ‘રૅશનલ–વાચનયાત્રા’માં મોડેથી જોડાયેલા જીજ્ઞાસુ વાચકો, પોતાના સન્દર્ભ–સંગ્રહ સારુ કે મીત્રોને મોકલવા માટે, ત્યાંથી જ મનગમતી પીડીએફ ડાઉનલોડ કરી શકે.

વળી, જે મીત્રોને બ્લોગ પરથી આમ પીડીએફ ડાઉનલોડ કરવાની ફાવટ ન હોય તેવા મીત્રો માટે મેંઝીપફાઈલોપણ બનાવી છે. દરેક ઝીપફાઈલમાંવીસ પીડીએફછે. મને મારીgovindmaru@yahoo.co.in  ઈ–મેઈલ આઈડી પર, પોતાનું નામ–સરનામું આપી, એક મેઈલ લખી, તે ઝીપ ફાઈલો મેળવી શકાય છે.નવીન વીચારો તો વહેંચાયેલા અને વાગોળાયેલા જ સારા એમ મને લાગે છે..

♦●♦ દર સપ્તાહે મુકાતા‘રૅશનલ વીચારો’માણવા અને મીત્રોને મોકલવા જોતા રહો મારો બ્લોગ:  https://govindmaru.wordpress.com

અક્ષરાંકન:ગોવીન્દ મારુ, 405, સરગમ સોસાયટી, કાશીબાગ, કૃષી યુનીવર્સીટીના પહેલા દરવાજા સામે, વીજલપોર (નવસારી) પોસ્ટ:એરુ એ. સી. – 396 450 જીલ્લો:નવસારી. સેલફોન: 99740 62600 ઈ–મેઈલ:  govindmaru@yahoo.co.in

પ્રુફવાચન સૌજન્ય:ઉત્તમ ગજ્જર – uttamgajjar@gmail.com

પોસ્ટ કર્યા તારીખ:19–04–2012

●♦●♦●♦●