Rationalist jan to tene re khie…

રૅશનાલીસ્ટ જન તો તેને રે કહીએ…

–પ્રા. રમણ પાઠક

મનુષ્ય એક સામાજીક પ્રાણી છે, પરીણામે તેણે એક જ જીન્દગીમાં અનેક વ્યક્તીત્વોમાં જીવવું પડે છે. કદાચ એમાંના કોઈ પણ વ્યક્તીત્વમાં તે એક પુર્ણ કે સાચો તે જ પુરુષ નથી હોતો. દા.ત. એક જ માણસ એક સન્દર્ભે પતી હોય છે, તો યુગપત્ રીતે એ જ વ્યકતી વળી અન્યત્ર એક પુત્ર કે સુપુત્ર હોય છે. સાથે સાથે જ તે પીતા પણ હોઈ શકે. છીન્ન વ્યક્તીત્વ તે આજના સમાજમાં આપણી સમસ્યા છે; પણ એ મુદ્દો અત્રે અપેક્ષીત નથી. આ તો સામાન્ય જનની વાત છે. ઘણીય વાર આપણને પ્રશ્ન થાય કે આમાં હું ખરેખરો ‘હું’ કયો છું ? સ્પષ્ટ જવાબ ભાગ્યે જ મળે. એમ કહેવાય છે કે સેક્સમાં તલ્લીન કે તદ્રુપ તથા સમગ્રે સંડોવાયેલી વ્યક્તી તે જ તે સાચી અને પુર્ણવ્યક્તી હોય છે;  અને એથી જ એ ઘડીઓમાં તે સંપુર્ણ સુખી કે આનંદ–તરબોળ હોય છે. જો કે અત્રે આજે કોઈ મનોવૈજ્ઞાનીક સમસ્યા યા અવસ્થાનું પૃથકકરણ અપેક્ષીત નથી; આ તો બસ, અને કેવળ સામાન્ય જનની જ (common man) વાત કરું છું.

ખેર, હવે વ્યક્તીત્વની ઈતર વહેંચણીની વાત કરીએ: વ્યક્તી ઘરમાં ‘અમુક’ પુરુષ હોય છે; પરન્તુ કાર્યાલયમાં, શીક્ષણસંસ્થામાં કે નોકરીના સ્થળે છ–આઠ કલાક તે પોતે જ એક જુદી જ વ્યક્તી હોય છે, અર્થાત્ તેણે ભીન્ન વ્યક્તીત્વ ધારણ કરીને જ વ્યવહરવું પડે છે, અને એ પોતે ત્યારે પોતાને બરાબર ઓળખતો હોય છે. પરંતુ કેવળ નોકરી ધંધાના સ્થળ પુરતું જ શા માટે ? એક જ દીવસમાં, એક જ વ્યક્તીએ અનેકવીધ રુપો ધરી વ્યવહરવું પડે, અને પોતે જ પોતાને પ્રશ્ન પુછવો પડે કે શું આ ‘હું’ તે જ પેલો     મુળ–સાચો ‘હું’ છું ! ખેર, આજનો મુદ્દો જરા જુદો છે. આજે તો સામાન્ય જીવનની તથા સામાન્ય જનની વાત કરવી છે.

આજનો મુદ્દો જરા જુદો એટલા માટે કે, આજકાલ આપણો સમાજ સાંસ્કૃતીક સંક્રાંતીકાળમાંથી પસાર થઈ રહ્યો છે. બેત્રણ કે ચારપાંચ સંસ્ક્રૃતીઓ એક સાથે અને વળી પોતપોતાના અલગ અલગ સાંસ્કૃતીક અસ્તીત્વ સાથે એકંદરે શાંતીથી સહજીવન જીવી રહેલી જોવા મળે છે;  અને  બહુધા એક શાંત સંઘર્ષ પ્રવર્તમાન છે;  જેમાં ટકરાવ નથી હોતો, યા ક્યાંક હોય તો તે સ્વલ્પતમ હોય છે; જે અવ્યવસ્થાઓ નથી સર્જતો. દા.ત. એક જીન્સ–જર્સીમાં સુસજ્જ યુવતીની પાછળ, બે વેંતનો ઘુમટો તાણીને સહજભાવે મુસાફરી કરતાં સાસુ તમને શાંતીથી બેઠેલાં જોવા મળશે. એ બન્ને વચ્ચેય કોઈ સંઘર્ષ નથી, બલકે સહજતા હોય છે. ટુંકમાં, ભારતમાં અઢારમી સદી અને એકવીસમી સદી સાથે સાથે સહઅસ્તીત્વથી જીવતી જોવા મળે છે. જો કે કયારેક સંધર્ષ અણગમતુંરુપ પણ  ધારણ કરી બેસે ! પરંતુ એકંદરે સમાધાનથી જ ચાલે છે, અને પ્રાય: એટલે જ સમાજ સરળતાથી ગતી કરી રહ્યો છે. કદાચ અહીં એક જ સમયે બે સહભાવી દૃશ્યો રોજ જોવા મળે છે. પીતા ધાર્મીક ‘ગણવેશ’માં સજ્જ થઈને, કદાચ પુજાનો થાળ હાથમાં લઈને, ઉઘાડે પગે, ધર્મસ્થાન પ્રતી ગતી કરતો જોવા મળે, ત્યારે એ સાથે હાથમાં રેકેટને રમાડતો સ્પોર્ટસ ‘ગણવેશ’માં સજ્જ યુવાન પુત્ર પણ હોય. કશું જ ગંભીર બનતું નથી; પણ જો એવું સંતાન રૅશનાલીસ્ટ હોય; ત્યારે વળી તેની કપરી કસોટી થાય છે. ખાસ તો, ઘર કરતાંય વધુ તો નોકરી–ધંધાને સ્થળે: દા.ત. તમારી સંસ્થાનો સ્ટાફ સત્યનાયણની કથા યોજે, અને ધારો કે તમે રૅશનાલીસ્ટ છો ! તમારા સ્ટાફ સાથેના તમારા સંબંધો પણ અદ્યાપી શાંતીમય સહઅસ્તીત્વના જ રહ્યા છે. વળી, તમે એકદમ મળતાવડા, સુમેળમાં માનનારા અને કડવાશ ટાળવાનો અભીગમ ધરાવનારા, એકંદરે નમ્ર પુરુષ છો. ત્યારે કરશો શું ?

આજકાલ ખાસ કરીને, રૅશનાલીસ્ટ જુથોમાં તથા વ્યક્તીઓમાં આ પ્રશ્ન અવારનવાર ગંભીરતા ધારણ કરતો રહ્યો છે. એક દાખલો (કદાચ સાચો જ) યાદ આવે છે: દક્ષીણ ગુજરાત યુનીવર્સિટીમાં જ્યારે ડૉ. બી. એ. પરીખસાહેબ કુલપતી હતા; ત્યારે સ્ટાફે સત્યનારાયણની (કે એવી કોઈ) કથાનું આયોજન કર્યું. ડૉ. પરીખસાહેબ તો પાકા રૅશનાલીસ્ટ, એટલે તેઓ માટે એક ગંભીર સમસ્યા ઉદ્ ભવી: વાસ્તવમાં તો, યુનીવર્સીટી કેમ્પસમાં આવી કથા યોજવાની મંજુરી આપવાની જવાબદારી પણ પરીખસાહેબના જ હાથમાં હશે ! વળી સાહેબ પ્રકૃતીએ મક્કમ છતાં, સુમેળવાદી શાંત–પ્રસન્ન પુરુષ; બાકી તો આવો પ્રસ્તાવ એક ગંભીર સંઘર્ષનો મુદ્દોય બની રહે. સાહેબે તો યથાયોગ્ય માર્ગ કાઢયો; કદાચ સાહેબનો હોદ્દો અમુક નીર્ણાયક સત્તા ધરાવનાર હતો; જેથી અમુકતમુક સરળતાઓ પણ પ્રાપ્ત થાય. પરંતુ ધારો કે, કોઈ સાવ સામાન્ય સ્ટાફ મેમ્બર રૅશનાલીસ્ટ હોય તો ? ત્યારે તેણે સૌનાં સ્થાન–માન–ગૌરવ જળવાય એવો માર્ગ કાઢવો પડે… એ માટે ઘણી જ ઘણી સમજદારી તથા મક્કમતા અને સાથે સાથે જ ઉચીત વ્યવહારપણું અનીવાર્ય બને; જે સર્વ કોઈ જણમાં ન પણ હોય. આજકાલ રૅશનાલીસ્ટ વર્તુળોમાં આવા પ્રશ્નો અવારનવાર ઉદ્ ભવે છે, ચર્ચાય છે, મતભેદ પડે છે, માર્ગ નીકળે છે… પરંતુ મામલો વીચારણીય તો છે જ.

આજકાલ  સમાજમાં રૅશનાલીસ્ટોની સંખ્યા દીનપ્રતીદીન વધતી જાય છે; ત્યારે તો આ સમસ્યા સંભવત: વધુ વીવાદાસ્પદ કે ચર્ચાક્ષમ અને કશોક ઉકેલ કે ઉકેલો માગતી ઘુરકી રહી છે એમ કહી શકાય. મીત્રો અમારા જેવા પાસેથી માર્ગદર્શન માંગે છે  કે, આવા સંજોગોમાં રૅશનાલીસ્ટોએ કરવું શું ? ત્યારે તાજેતરમાં જ એક એવી નમુનેદાર અને નેત્રદીપક ઘટના બની ગઈ; જેનું અત્રે બયાન અચુક માર્ગદર્શક બની રહેશે. કારણ કે ઘટના નોંધપાત્ર છે;   તો સાથે સાથે સંબંધીત  રૅશનાલીસ્ટ પુરુષ પણ તે ક્ષેત્રે અગ્રણી સભ્ય છે. તેઓએ આપસુઝથી જે અભીગમ અખત્યાર કર્યો, તે ખરેખર જ રૅશનાલીસ્ટો માટે પ્રેરક તથા વીચારણીય બની શકે તેમ છે. ખરે જ, રામકથાકાર વીદ્વાન પુરુષની ઉદારતા, બૃહદ્ સમજદારી અને રૅશનાલીસ્ટ મીત્રની આપસુઝ– કોઠાસુઝને કારણે કશોય સંઘર્ષ ઉદ્ ભવવાને બદલે, કથાપ્રસંગ ખુબ ખુબ મંગલમય દીપી ઉઠયો.

શ્રી ગંગાધરા સહકારી કેળવણી મંડળ સંચાલીત શ્રી એન. જે. પટેલ મહીલા પી.ટી.સી. કોલેજના લાભાર્થે એકાદ માસ પહેલાં વીદ્વાન કથાકાર શ્રી પ્રફુલ્લ શુક્લ (ખેરગામવાળા)ની  ‘શ્રીરામ કથા’ યોજવામાં આવી હતી. હવે આ જ સંસ્થામાં, આપણા લબ્ધપ્રતીષ્ઠ રૅશનાલીસ્ટ, સુરતની સત્યશોધક સભાના સહમંત્રી શ્રી ગુણવંત વી. ચૌધરી મદદનીશ  શીક્ષક તરીકે સેવા આપી રહ્યા છે. બન્યું એવું કે શ્રી ચૌધરી એક નીવડેલા ઉદ્ ધોષક હોવાથી, આચાર્યશ્રીએ તેઓને મુખ્ય  ઉદ્ ધોષકની કામગીરી સોંપી; જે શ્રી ગુણવંતભાઈએ પોતાના ઈતર કાર્યક્રમો રદ કરીને પણ સ્વીકારી ! યાદ રાખો કે, આ જવાબદારી એક રૅશનાલીસ્ટ માટે કપરી જ હતી; કારણ કે, આ ‘શ્રીરામ કથા’ હતી, પણ ગુણવંતભાઈ એક સાચા રૅશનાલીસ્ટ તરીકે પોતાની ફરજ યથાર્થ સમજ્યા. વળી, આ સમગ્ર કથા દરમીયાન, પુ. શ્રી પ્રફુલ્લભાઈ અને આપણા શ્રી ગુણવંતભાઈ વચ્ચેના સંબંધો પણ ઘણા ઉષ્માભર્યા તથા નીકટવર્તી રહ્યા. એ બદલ આ બંને વીચારપુરુષોને ખરેખર ધન્યવાદ ઘટે છે ! શ્રી ચૌધરી એક ઉત્તમ કલાકાર છે; તેઓએ કથાકાર પુ. શ્રી શુકલનું એક સુંદર પોટ્રેટ પણ બનાવ્યું અને તેઓને અર્પણ કર્યું; જે તેઓશ્રીને ખુબ ગમ્યું, અને તેઓશ્રીએ શ્રી ગુણવંત ચૌધરી (એક રૅશનાલીસ્ટ)ને આ પ્રદેશના ‘રત્ન’ કહીને બીરદાવ્યા…..

સાથે સાથે એ પણ ધ્યાનમાં લેવું રહ્યું કે, પોતાની ફરજના એક ભાગરુપે શ્રી ચૌધરી પોતાનું કાર્ય પુરી નીષ્ઠાપુર્વક અદા કરતા હતા. તે એવું કે, લોકોમાં એવી ગેરસમજ ફેલાઈ કે, ‘ગુણવંતભાઈ આસ્તીક બની ગયા !’ પણ ના, આ જ તો સાચા રૅશનાલીસ્ટની સુયોગ્ય સમજદારીનો ઉત્તમપ્રેરક નમુનો લેખાય: ‘તમારી ફરજ બરાબર અદા કરો ! તમારી માન્યતાઓમાં લેશમાત્ર બાંધછોડ કર્યા વીના ! કથાના દસેદસ દીવસ શ્રી ગુણવંત ચૌધરી તથા તેઓનાં સ્વજનો જાણે તલવારની ધાર પર ચાલતાં રહ્યાં.’ સંસ્થાના એક કર્મચારીનું સ્થાન, ‘શ્રીરામ કથા’નું આયોજન તથા સંચાલન અને એક રૅશનાલીસ્ટ તરીકે પોતાની અડગતા તથા સંસ્થાના હીતાહીત તેમજ પ્રતીષ્ઠા… આ બધું જ શ્રી ગુણવંત ચૌધરીએ બરાબર સાચવી જાણ્યું. (અત્રે નોંધવું ધટે કે શ્રી ચૌધરીના પત્ની શ્રીમતી કરુણાબહેન પણ આ જ સંસ્થાના કર્મચારી છે, અને એ સાથે જ પાકા રૅશનાલીસ્ટ પણ છે જ !) અત્રે એય ખાસ નોંધવુ ઘટે કે, પુ. કથાકારશ્રી પ્રફુલ્લભાઈ પણ કથા દરમીયાન, ઉદારતાથી અમુક ઉચીત રૅશનલ અભીગમને પુરસ્કારતા રહ્યા….

–પ્રા. રમણ પાઠક

ભરતવાક્ય:

“શ્રી ગુણવંત ચૌધરી માટે મારે એક જ શબ્દમાં જો કહેવું હોય તો, એટલું જ કહીશ કે, ‘જીવનમાં મળવા જેવી કોઈ વ્યક્તી હોય, તો તે ભાઈશ્રી ગુણવંત ચૌધરી છે.”

–પ્રફુલ્લ શુક્લ (કથાકાર)

‘ગુજરાતમીત્ર’, દૈનીક, સુરતમાં વર્ષોથી પ્રગટ થતી એમની, (શનીવાર તા. 25 સપ્ટેમ્બર, 2૦10ની) લોકપ્રીય કટાર ‘રમણભ્રમણ’માંથી સાભાર… લેખક અને ‘ગુજરાતમીત્ર’ના સૌજન્યથી..

સંપર્ક: પ્રા. રમણ પાઠક, A-4, નટરાજ એપાર્ટમેન્ટ, પાટીદાર જીન કૉમ્પ્લેક્સ, બારડોલી – 394 641 ફોન: (02622)- 222 176 સેલફોન: 99258 62606

અક્ષરાંકન: –ગોવીન્દ મારુ – govindmaru@yahoo.co.in

પોસ્ટ કર્યા તારીખ– 22–10–2010

‘આ લેખ તમને ગમે તો govindmaru@yahoo.co.in પર મને એક મેઈલ લખજો. શુક્રવારથી રવીવાર સુધી હું મુંબઈમાં હોવાથી આ લેખની પીડીએફ ફાઈલ સોમવારે મોકલીશ.’

♦●♦●♦●♦●♦